Istorija, tradicija i običaji – SELO ŽITORAĐE

Žitorađe je poljsko selo; leži oko reke Vrle na dnu Masuričke Kotlinice. Pokraj Žitorađe vodi put Vladičin Han – Surdulica.

Žitorađe je selo razbijenog tipa. Sidžimska Mahala leži levo od Vrlo, dok su ostale tri mahale – Čingovska, Šejtanovska i Durićevska – na desnoj strani Vrlo.

Žitorađe je 1952. godine u svom sastavu imala 119 domaćinstava.

Mesto Crkvište nalazi se između Šejtanovske i Durićevske Mahale. Ova je crkva „propala“ za vreme Turaka. Ranije su se poznavali putevi koji su vodili prema toj crkvi. Priča se da je bila posvećena Sv. Luki.

Potes Kaluđerka nalazi se u istočnom kraju sela, iznad Sidžimske Mahale. Veruje se da je tu postojao stari manastir, a oko njega nalazilo se „kaluđersko groblje“.Od ranijeg manastira iskopavani su temlji, grobovi i jedan bunar.

Jurište je mesto u istočnom delu sela, blizu Manastirišta. Priča se da se jednom na Jurištu okupljao narod i dogovarao za ustanak protiv Turaka. Tada su na okupljeni narod „izvršili juriš Debrani“. Tom prilikom neveste su pobacale nakit u bunare.Kada su osnovana Žitorađe ne zna se. Ime naselja bez sumnje postalo je zbog rodnosti njegove okoline.

Prilikom oslobađanja od Turaka 1878. godine naselje je imalo veći broj muslimanskih Arbanasa i četiri srpske kuće. Domovi Arbanasa nalazili sz se i svim današnjim mahalama. Pojedine porodice zvale su se: Osmanovi, Avmetovi, Pajazitovi, Ramanovi, Rakipovi i dr. Te godine Arbanasi su se iselili a zemlju prodali Srbima. Žitorađe je imalo dva muslimanska groblja. Jedno se nalazilo u Durićevoj Dolini. Tamo se poznaju pojedini grobovi. Priča se da je Žitorađe pod Turcima imala i džamiju „na drveni direci“.

Od Srba 1878. godine u Žitorađi po jednu kući imali su ovi rodovi: Ćosini, Lušini, Pavlovići i Petkovići. Srbi su radili kod Arbanasa kao momci i čifčije. Pomenute godine u selu su zatečene 3-4 ciganske kuće. Glavni deo stanovništva Žitorađe jo doseljeno posle oslobođenja od Turaka. Ti stanovnici su doseljeni pretežno iz pojedinih sela u Grdeličkoj Klisuri.

Seoska slava je prvog dana Duhova. Ova slava „uzeta je zbog stočnih bolesti i gradobije“ posle oslobođenja od Turaka.

U selu se trenutno, pored puta Vladičin Han – Surdulica, gradi Hram Svetog kralja Milutina.