MEĐUNARODNI DAN ZAŠTITE OZONSKOG OMOTAČA

Ozonski omotač označava sloj u atmosferi, na visini od 10 do 50 km, u kome se nalaze molekuli ozona. Više od 90% ozona prisutnog na našoj planeti nalazi se u ozonskom omotaču. Ovaj omotač igra izuzetno važnu ulogu u zaštiti života na našoj planeti. On zaustavlja 97-98% smrtonosnog UVB zračenja koje dolazi sa Sunca.
Naučnici su još 1970. godine otkrili da je sloj ozonskog omotača sve “tanji” u oblasti iznad južnog pola. Ova promena u ozonskom omotaču označena je kao “ozonska rupa” i zaključeno je da na njeno povećanje utiče prisustvo nekih štetnih gasova (npr. CFC, hlorofluorougljenici, jedinjenja) u atmosferi.

Ozonska rupa označava deo ozonskog omotača u kome je prisustvo molekula ozona manja od kritične vrednosti. Količina ozona u atmosferi izražava se u Dobsonovim jedinicama. ku. Prosečna debljina ozonskog omotača iznosi 300 Dobsonovih jedinica, dok je prosečna debljina ozonske rupe tri puta manja.
Kada je svetska naučna javnost postala svesna činjenice o enormnoj količini štetnih materija koje se ispuštaju u atmosferu i oštećuju deo atmosfere u kojoj se nalazi Ozonski omotač, kroz Ujedinjene Nacije je pokrenuta inicijativa za sprečavanje daljeg oštećenja. Prvi korak je bila bečka konvencija o zaštiti Ozonskog omotača kojoj je 1985.godine pristupila 21 zemlja Evrope obavezujući se da će štititi ljudsko zdravlje i okolinu od štetnih uticaja koji mogu nastati usled oštećenja Ozonskog omotača.
Nakon Bečke konvencije naučnici su dugotrajnim istraživanjima otkrili kojim ljudskim aktivnostima proizvedene stvari oštećuju Ozonski omotač i koliki im je faktor oštećenja Ozonskog omotača (ODP faktor). Daljom međunarodnom saradnjom naučnika, vladinih institucija i nevladinih udruženja, 1987 godine u Montrealu je rođen Montrealski protokol o materijama koje oštećuju Ozonski omotač. Tada su protokol potpisale 22 zemlje sveta.

Protokol iz Montreala, koji je potpisan 16 septembra 1987. i stupio na snagu 1989. godine, međunarodni je sporazum koji predviđa postepeni prekid proizvodnje materija štetnih po ozonski omotač. Montrealski protokol je pooštren dvema revizijama, 1990. u Londonu i 1992. u Kopenhagenu.

MONTREALSKI PROTOKOL se odnosi na supstance koje uništavaju ozonski omotač, a
predstavlja, ključni međunarodni sporazum o zaštiti stratosfernog ozonskog omotača. Montrealski protokol obavezuje države potpisnice da proizvodnju i potrošnju supstanci koje uništavaju stratosferni ozon, kao što su to hlorofluorougljenici, haloni, ugljentetrahlorid i metilhloroform postepeno isključe iz upotrebe do 2000. godine (metilhloroform do 2005). Naučna ispitivanja i merenja su pokazala da pomenuta jedinjenja uništavaju stratosferni ozon koji nas inače štiti od vrlo opasnog UV zračenja koje potiče sa Sunca.

Danas Montrealski protokol broji 197 zemalja potpisnica i predstavlja najšire prihvaćen sporazum u istoriji Ujedinjenih Nacija. Od 197 zemalja potpisnica, 146 su zemlje u razvoju i nerazvijene zemlje, i one su obuhvaćene članom 5. Protokola koji im ostavlja rok od deset godina da potpuno ukinu potrošnju štetnih materija jer nisu u mogućnosti da to ukinu u kratkom vremenskom periodu. Zemlje koje su nekada imale veliku potrošnjom ovih materija, pretežno razvijene zemlje, ukinule su potrošnju freona i halona i materija iz Aneksa A Montrealskog Protokola u kome su navedene kontrolisane supstance koje oštećuju ozonski omotač. Međutim, uzmemo li u obzir da razvijene zemlje čine svega 20% svetske potrošnje materija koje oštećuju ozonski omotač, vidljivo je kako je ukidanje preostalih 80% ključno za osiguranje očuvanja i oporavka ozonskog omotača. Zemlje.
Ipak, projekti ukidanja potrošnje u industrijskom sektoru nisu dovoljni za postizanje odredbi Montrealskog protokola. Zemlje iz člana 5. Protokola moraju doneti niz zakonskih mera i sprovoditi aktivnosti kako bi uspešno sprečili dalje oštećenje Ozonskog sloja.

Multilateralni fond za implementaciju Montrealskog sporazuma osnovan je 1991.godine u saradnji sa UNDP (program Ujedinjenih Nacija za razvoj), UNEP (program Ujedinjenih Nacija za zaštitu životne sredine), UNIDO (organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj) i Svetskom bankom kao implementacionim agencijama, u cilju obezbeđenja finansijske i tehničke pomoći zemljama u razvoju (navedene u članu 5. Montrealskog protokola) da dostignu obaveze zacrtane unutar Montrealskog protokola.

Razvijene zemlje godišnje uplaćuju finansijska sredstva u Multilateralni fond za impelementaciju Montrealskog protokola. Multilateralni fond ima zadatak da pomogne nerazvijenim zemljama u vezi ispunjavanja njihovih obaveza iz Montrealskog protokola. Do danas je Izvršni odbor Multilateralnog fonda odobrio 6 000 projekata za ukidanje potrošnje 258 574 tona materija koje oštećuju ozonski omotač i za ukidanje proizvodnje 195 013 tona materija koje oštećuju ozonski omotač. Za navedene projekte odobrena su sredstva u ukupnom iznosu od 2,3 milijarde dolara koja su raspodeljenja u preko 100 zemalja u razvoju. Očekuje se znatno smanjenje potrošnje materija koje oštećuju ozonski omotač u nerazvijenim zemljama sprovođenjem ovih projekata. Agencije čiji je zadatak sprovođenje Montrealskog protokola (UNEP, UNIDO, UNDP i Svetska banka) zadužene su za uspešnost sprovođenja ovih projekata.
Mada je primena Nacionalnog programa za zaštitu ozonskog omotača započeta s priličnim zakašnjenjem u odnosu na druge zemlje, u Srbiji je iz upotrebe izbačeno 650 tona supstanci koje oštećuju ozonski omotač, Ovaj uspeh postignut je, pre svega, zbog toga što je Multilateralni fond odobrio oko sedam miliona dolara bespovratne pomoći za obnovu tehnologija u dvadesetak malih i srednjih preduzeća. Smanjenje potrošnje supstanci koje oštećuju ozonski omotač u Srbiji odvija se u skladu sa odredbama Montrealskog protokola.

Zahvaljujući ovom međunarodnom sporazumu, kao i pomoći razvijenih zemalja zemljama u razvoju, već je izbačeno iz upotrebe 95 odsto supstanci koje oštećuju ozonski omotač, a nalaze se na kontrolnim listama Montrealskog protokola. Zahvaljujući tome očekuje se da će se obnova ozonskog omotača, to jest vraćanje u stanje kakvo je bilo pre 1980. godine dogoditi u periodu izmeću 2050. i 2075. godine.
Budući da supstance koje oštećuju ozonski omotač značajno doprinose klimatskim promenama, njihovo izbacivanje iz upotrebe stavlja Montrealski protokol u prvi plan i u pogledu zaštite klime. Njihovo eliminisanje ima isti efekat kao da je u periodu od 1990. do 2000. godine smanjena emisija gasova sa efektom staklene bašte za 25 milijardi tona ugljen-dioksida.
Pomenuti uspesi su naveli prethodnog generalnog sekretara Ujedinjenih nacija Kofija Anana da 2003. godine izjavi „da je Montrealski protokol najuspešniji međunarodni sporazum u oblasti zaštite životne sredine“.

Primer zaštite ozonskog omotača je vrlo poučan, kako u pogledu nebrige prema planetarnim resursima, tako i u pogledu uspešnog delovanja međunarodne zajednice i dobre saradnje razvijenih i zemalja u razvoju u okviru Ujedinjenih nacija.
Zbog nebrige, ili, preciznije rečeno, nedovoljne opreznosti u uvođenju novih hemijskih jedinjenja u široku primenu, svet je bio suočen sa gubitkom globalne zaštite, sa nesagledivim posledicama po čitav živi svet planete.
Zahvaljujući Montrealskom protokolu, izbegnuta je pojava miliona slučajeva raka kože, kao i desetina miliona benignih promena na koži i očne katarakte.
Aktivnosti koje su zacrtane u Montrealskom sporazumu i koje se sprovode uz pomoć Multilateralnog fonda se nastavljaju dok u celom svetu ne dođe do potpunog isključenja iz upotrebe svih materija koje oštećuju Ozonski omotač.

16. septembra 2009.godine Bečka konvencija i Montrealski protokol su postali prvi sporazumi u istoriji Ujedinjenih Nacija koji su postigli univerzalnu ratifikaciju.

Zahvaljujući Montrealskom sporazumu koji je sklopljen 16. septembra 1987. godine, Ozonski omotač ima svoj dan. U svetu se dan zaštite ozonskog omotača obeležava od 1995. godine.